Wirtualna mapa bitew i potyczek Powstania Styczniowego 1863-1864
Mapa ukazała się pierwotnie na portalu powstanie1863-64.pl, prowadzonym przez Muzeum Historii Polski w ramach obchodów 160 rocznicy Powstania Styczniowego.
Prezentowany projekt został oparty na dziele Stanisława Zielińskiego pt. „Bitwy i potyczki 1863-1864”. Głównym jego celem jest udostępnienie w nowoczesny sposób skali działań zbrojnych Powstania Styczniowego, podkreślając ogrom pracy polskiego historyka.
Ile było bitew i potyczek Powstania Styczniowego? Odpowiedzi na to pytanie podjął się historyk Stanisław Zieliński publikując w 1913 r. książkę „Bitwy i potyczki 1863-1864”. Praca ta została oparta na podstawie materiałów drukowanych i rękopiśmiennych zgromadzonych w Muzeum Narodowym w Rapperswilu. Pomimo upływu 110 lat od pierwszego wydania dzieła, pozostaje ono wciąż jednym z najważniejszych źródeł na temat starć powstańców z siłami rosyjskimi w latach 1863-1864.
Stanisław Zieliński (1880-1936) był historykiem, działaczem społecznym i niepodległościowym. Studiował w Krakowie i we Lwowie. Był związany z Mazurami, gdzie mocno zaangażował się na rzecz polskości Mazur, pełniąc m.in. funkcję sekretarza i skarbnika Mazurskiej Partii Ludowej. W 1907 r. by uniknąć inwigilacji przez władze pruskie, wyemigrował do Szwajcarii. Trzy lata później objął funkcję kierownika biblioteki Muzeum Narodu Polskiego w Rapperswilu. Po 1919 r. powrócił do Polski. Zaangażował się w działalność Mazurskiego Komitetu Plebiscytowego. Jako ochotnik wziął czynny udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Niepodległości. W następnych latach pracował w Centralnej Bibliotece Wojskowej w Warszawie. Był mocno zaangażowany w działalność Ligii Morskiej i Kolonialnej.
Po objęciu funkcji kierownika biblioteki w Rapperswilu, Zieliński przystąpił do prac nad stworzeniem alfabetycznego i chronologicznego spisu bitew i potyczek Powstania Styczniowego. Zieliński oparł swe dzieło na materiałach zgromadzonych w Muzeum Narodowym w Rapperswilu. Przechowywano tam wiele materiałów dotyczących insurekcji 1863-1864, w tym Archiwum Rządu Narodowego. Większość tych archiwaliów zostało przewiezione do Warszawy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Niestety w trakcie II wojny światowej, ogromna część z nich została bezpowrotnie stracona – w trakcie oblężenia Warszawy w 1939 r. oraz Powstania Warszawskiego. Zieliński oprócz wspomnianych źródeł, wykorzystał także zbiory prasy z lat 1863-1864 oraz wydane do 1913 r. pamiętniki, wspomnienia i materiały źródłowe. W celu lokalizacji miejsc starć zbrojnych wykorzystał dostępne wówczas materiały, m.in. mapy sztabowe rosyjskie i austriackie, atlas Wojciecha Chrzanowskiego czy „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”.
Zieliński szybko zauważył, że często to samo starcie funkcjonowało pod różnymi nazwami, w zależności czy nadawali ją powstańcy czy rosyjscy dowódcy. To samo dotyczyło kwestii datacji, która była problematyczna, tak przez kwestię pamięci, jak częściej ze względu na stosowanie kalendarza gregoriańskiego lub juliańskiego. Polski historyk dokonał pierwszego naukowego uporządkowania powstańczych walk z siłami rosyjskimi. Swoją pracę uzupełnił o szczegółowe indeksy osobowe, spis chronologiczny i alfabetyczny potyczek oraz szczególnie ważne dla historyków przypisy i źródła do każdej z opisanej przez niego bitwy czy potyczki.
Opisy potyczek i bitew przygotowane przez Zielińskiego w zależności od obszerności dostępnych materiałów i znaczenia starcia różnią się objętością. Niektóre, (np. bitwa pod Grochowiskami, Żyrzynem, czy Opatowem) to ponadstronicowe opisy. Inne zaś zostały streszczone zaledwie jednym – dwoma zdaniami (np. potyczka pod Piasecznem). Opisy bitew i potyczek zawierają informacje o siłach walczących stron, ważniejszych dowódcach, przebiegu starcia, wyróżniających się żołnierzach, poniesionych stratach. Zieliński umieścił także informację o lokalizacji danego starcia oraz podał inne, alternatywne nazwy danej potyczki/bitwy, która występowała w wykorzystanych przez niego materiałach.
Bitwy i potyczki zostały pogrupowane województwami, według ówczesnego podziału administracyjnego wprowadzonego przez Rząd Narodowy w 1863 r., nie zaś rosyjskiego opartego o podział na gubernię, a następnie zaprezentowane w kolejności chronologicznej. Integralną częścią pracy polskiego historyka było także opracowanie dwóch map, na których zamieszczono lokalizacje poszczególnych starć. Zieliński przygotował również szczegółową tabelę „Rozwój i upadek ruchu zbrojnego 1863-65” będącym zestawieniem wszystkich bitew i potyczek w ujęciu poszczególnych miesięcy oraz terytoriów.
Stanisław Zieliński łączną suma walk pomiędzy powstańcami, a wojskami rosyjskimi określił na 1229 bitew i potyczek. Historyk uważał swoje dzieło jako: „przyczynek do historii działań wojennych”. Skromnie nazywał je „notatnikiem, schematem po prostu, który doprasza się uzupełnień i sprostowań zwłaszcza w roku jubileuszowym [w chwili wydania w 1913 r. była obchodzona 50 rocznica wybuchu Powstania Styczniowego], niezawodnie w pamiętniki i wspomnienie osobiste płodnym”.
Prezentowany projekt został oparty na dziele Stanisława Zielińskiego. Głównym jego celem jest udostępnienie w nowoczesny sposób skali działań zbrojnych Powstania Styczniowego, podkreślając ogrom pracy Stanisława Zielińskiego. Zachowano przy tym główną narrację autora, dokonując tam gdzie było to niezbędne uwspółcześnienia pisowni. Uzupełniono tam, gdzie pozwalały na to nowe źródła i materiały, imiona poszczególnych dowódców polskich i rosyjskich, a także innych powstańców/żołnierzy. Lokalizację bitew na współczesnej mapie Europy przygotowano na podstawie map opracowanych przez Stanisława Zielińskiego, Mapy Królestwa Polskiego z 1863 r., Topograficznej Karty Królestwa Polskiego oraz portalu Genealogia Polaków. Na współczesnej mapie zostały wyrysowane granice województw według podziału administracyjnego Rzeczpospolitej wprowadzonych przez Rząd Narodowy w czasie Powstania Styczniowego, obejmujący cały obszar zaboru rosyjskiego.
Na końcu podajemy subiektywną listę współczesnych publikacji, które stanowią cenne uzupełnienie narracji Stanisława Zielińskiego. Po wydaniu jego pracy, kolejne pokolenia badaczy, historyków i pasjonatów podejmowały wysiłek odtworzenia militarnej historii Powstania Styczniowego, korygując i uzupełniając ustalenia Stanisława Zielińskiego.
Wybór publikacji i stron internetowych uzupełniających lub korygujących informacje zawartych w dziele Stanisława Zielińskiego:
- Bieleń Z., Bitwy i potyczki powstania styczniowego w Lubelskiem i na Podlasiu, Lublin 2023
- Bitwy i potyczki 1863-1864 (województwo płockie), B. Kalinowska, Ostrołęka 2014
- Cwyl G., Iłża 1864, Warszawa 2020
- Górny M., Broń strzelecka powstania styczniowego w świetle interdyscyplinarnej analizy historycznej i archeologicznej, Warszawa 2023
- Grzeszczak M., Ignacewo 1863, Warszawa 2015
- Kacprzak P., Powstanie styczniowe. Pamiętamy, tom I-II, Radom 2023
- Kalemba S. (red). Powstanie Styczniowe 1863-1864. Wrzenie, Bój, Europa, Wizje, Warszawa 1990
- Kalwat W., Kampania Langiewicza, Warszawa 2013
- Kieniewicz S, Miller I, Dokumenty Wydziału Wojny Rządu Narodowego 1863-1864, Wrocław 1973
- Kieniewicz S. Powstanie Styczniowe, Warszawa 2009
- Kozłowski E., Od Węgrowa do Opatowa: 3 II 1863 – 21 II 1864. Wybrane bitwy z powstania styczniowego, Warszawa 1962
- Nawrot D., Wyprawa Apolinarego Kurowskiego do Zagłębia Dąbrowskiego i wyzwolenie trójkąta granicznego w lutym 1863 roku, Warszawa-Sosnowiec 2023
- Przyborowski W. Dzieje 1863 roku, 1-5, Kraków 1897-1919
- Ramotowska F. Tajemne państwo polskie w powstaniu styczniowym 1863-1864, Warszawa 2000
- Szum E., Siemiatycze 1863, Warszawa 2020
