Rozkaz nr 001353. Operacja proskrypcyjna NKWD 1939-1941

Nie oceniaj książki po okładce

Zbiory dokumentów, zamieszczone w formie książki są specyficzną lekturą. Nie oznacza to jednak, aby nie korzystać z tego rodzaju publikacji. Pomimo urzędowego języka, lektura archiwalnych dokumnetów, pozwala na zapoznanie się z wieloma interesującymi treściami oraz „odczucia” klimatu danej epoki. Przykładem takiej książki, może być praca „Rozkaz nr 001353. Operacja proskrypcyjna NKWD 1939-1941”.

Recenzowana publikacja, stanowi 10 tom serii wydawniczej „Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX w. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych”. Za prowadzenie serii są odpowiedzialni pracownicy Instytutu Pamięci Narodowej, Służby Bezpieczeństwa Ukrainy oraz Instytutu Badań Politycznych i Narodowościowych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy. Seria charakteryzuję się wysokim poziomem edytorskim oraz merytorycznym. Dokumenty prezentowane w książce są w języku polskim oraz rosyjskim. Zamieszczone źródła, zostały opatrzone szczegółowymi przypisami, koncentrujących się na krótkich biografiach osób występujących w tekście, weryfikacji miejscowości oraz charakterystyce organizacji politycznych i społecznych, które pojawiały się na kartach dokumentów.

Publikację otwiera obszerne wprowadzenie charaktertyzujące sowieckie represje w latach 1939-1941. Publikacja zawiera 57 dokumentów sowieckich organów bezpieczeństwa. W książce zostały zawarte rozkazy, meldunki, pisma, sprawozdania i zestawienia dotyczące działań NKWD wobec przeciwników władzy sowieckiej na zaanektowanych ziemiach polskich, włączonych do sowieckiej Ukrainy. Na końcu książki została zamieszczona osobna wkładka z materiałem ilustracyjnym, prezentującym m.in oryginalny wygląd dokumentów, zamieszczonych w tomie.

Zebrane w 10 tomie, dokumenty, koncentrują się wokół rozkazu nr 001353, który został opublikowany 5 listopada 1939 r., przez zastępcę ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRS Wsiewołoda Mierkułowa. Dokument dotyczył działań operacyjnych na tzw. Zachodniej Ukrainie i Zachodniej Białorusi, w celu „oczyszczenia” wspomnianych terytoriów z „wrogich elementów”. Kogo zaliczano do tej kategorii? Według wytycznych, byli to „tajni agenci obcych wywiadów, prowokatorzy, rezydenci, właściciele lokali konspiracyjnych, dywersanci, przemytnicy, pracownicy polskich służb wywiadowczych i kontrwywiadowczych, żandarmeria oraz policja”.  Prezentowany w książce rozkaz nr 001353, jest publikowany po raz pierwszy wraz z ważnym załącznikiem, który stanowi instrukcje w jaki sposób lokalni funkcjonariusze NKWD, przygotowywali listy proskrypcyjne.

Wspomniany załącznik dotyczył „aktywnych członków trockistowskich, białoemigracyjnych, nacjonalistycznych, terrorystycznych i innych organizacji kontrrewolucyjnych” oraz „agentów obcych wywiadów, prowokatorów, rezydentów, właścicieli lokali konspiracyjnych, dywersantów, pracowników polskich służb wywiadowczych i kontrwywiadowczych”. Osoby podejrzane były kategoryzowane według czterech kryteriów – imienia i nazwiska, ostatniego adresu zamieszkania, „istoty kompromitujących materiałów” oraz źródła informacji o aresztowanej osobie.

Praca sowieckich organów bezpieczeństwa była drobiazgowa oraz obejmowała szczegółową inwigilację różnych grup społecznych. Głównym przeciwnikiem dla Sowietów, był polski i ukraiński ruch niepodległościowy na ziemiach włączonych do Związku Sowieckiego w 1939 r. Zamieszczone w książce dokumenty pokazują skalę represji, jakie prowadziły sowieckie służby. Przedstawione są sposoby pozyskiwania informacji o poszukiwanych oraz ich identyfikacji, poprzez źródła archiwalne, przesłuchania lub donosy konfidentów.

Opracowanie stanowi interesującą pozycję dla osób zainteresowanych działalnością sowieckiego aparatu bezpieczeństwa w latach 1939-1941 na zaanektowanych ziemiach polskich, włączonych do sowieckiej Ukrainy. To również ciekawe źródło dla osób zajmujących się genealogią – być może na kartach książki, uda się odnaleźć przodka, który był represjonowany przez Sowietów? Zamieszczone w książce dokumenty, zmuszają do pewnej refleksji. Za każdym nazwiskiem, które zostało wpisane przez funkcjonariuszy NKWD na listy proskrypcyjne, stał żywy człowiek. Jego los, w momencie wpisania na formularze sowieckich organów bezpieczeństwa, najczęściej kończył się wyrokiem śmierci lub długoletnim więzieniem. Warto o tym pamiętać.