Jastrzębie, onagry pustyni, wilki Arabii

„Ze stereotypem koczownika nierozłącznie powiązany był wizerunek rozbójnika-najeźdźcy, atakującego osiadłe społeczności. Ta negatywna ocena sięga znacznie starszej tradycji, widocznej w asyryjskich kronikach VIII i VII w. p.n.e, w których arabscy nomadzi wraz z wieloma narodami reprezentowali przeciwieństwo osiadłych społeczności. Byli „innymi”, „wrogami”. (s.183)

Biblijna Hagar, urodziła Abrahamowi syna, któremu nadała imię Izmael. Bóg obiecał Hagar, że jej syn będzie człowiekiem: „dzikim jak onager: będzie on walczył przeciwko wszystkim i wszyscy – przeciwko niemu; będzie on utrapieniem swych pobratyńców” (Rdz 16,11-12). Mianem Izmaelitów określano mieszkańców Półwyspu Arabskiego, których skomplikowany wizerunek w okresie przedislamskim przedstawiła Teresa Wolińska.

„Jastrzębie, onagry pustyni, wilki Arabii” to niezwykle ciekawa opowieść o postrzeganiu mieszkańców Półwyspu Arabskiego, która jest prowadzona przez analizę źródeł antycznych oraz wczesnego średniowiecza. Autorka dokonała szczegółowej interpretacji dziesiątek prac starożytnych i średniowiecznych pisarzy, którzy w swoich dziełach wzmiankowali lub poświęcali szerokie ustępy swoich prac, o mieszkańcach Półwyspu Arabskiego. Badany przez autorkę wizerunek Arabów dotyczy okresu przed narodzeniem islamu. Publikacja składa się z trzech części oraz obszernego aneksu, który dotyczy bazy źródłowej.

Część I publikacji rozpoczyna się od geograficznego i etnicznego ujęcia badanego problemu. Autorka analizuje w jakich miejscach autorzy starożytni i średniowieczni lokowali Arabię oraz jakie plemiona określali mianem Arabów. Poruszona zostaje kwestia ich nazewnictwa, którzy byli określani między innymi mianem Izmaelitów, Saracenów czy Skenitów. Główna analiza wyobrażeń i wizerunku mieszkańców Półwyspu Arabskiego zostaje przedstawiona w części II oraz III.

„Arabscy szejkowie, znalazłszy się między potężnymi organizmami państwowymi w coraz większym stopniu byli zmuszeni do opowiadania się po którejś ze stron. Bardziej ambitni starali się jednak wykorzystać rywalizację bizantyjsko-perską dla uzyskania większych korzyści dla siebie i swoich współplemieńców. Pograniczne położenie skłaniało do lawirowania między potęgami i zmieniania sojusznika” (s.266).

Cześć II pt. „Odziedziczony obraz” przedstawia charakterystykę Arabów w ujęciu autorów starożytnych. To opowieść o odległej krainie, która była położona na peryferiach ówczesnego cywilizowanego świata. Starożytni autorzy korzystali głównie ze źródeł pochodzących z „drugiej ręki” – relacji innych, którzy mogli dodawać do swoich opowieści elementy, niemające zbyt wiele wspólnego z prawdą. Ich przedstawienie Arabów było właściwie negatywne, a ich samych traktowano jako barbarzyńców.

Część III zatytułowana „Nowy obraz” to analiza wizerunku mieszkańców Półwyspu Arabskiego w świetle autorów późnoantycznych i bizantyjskich. Arabowie/Saraceni byli postrzegani głównie przez pryzmat wojen, gdy stawali się sojusznikami lub przeciwnikami Cesarstwa Rzymskiego/Cesarstwa Bizantyjskiego. Oprócz tego na kwestie ich postrzegania przez kronikarzy wpływały także zagadnienia religijnie. Inny jest obraz Araba chrześcijanina, a inny pogana. Nieobce w utrwalaniu ich wizerunku były stereotypy, które swoje źródła mają w Piśmie Świętym oraz w dziełach autorów starożytnych.

„Chrześcijaństwo bardzo wcześnie dotarło do Arabów. Ewangelia Marka pozwala przypuszczać, że niektórzy z nich mieli możność bezpośredniego zetknięcia się z naukami Jezusa. Wśród jego słuchaczy wymieniona ludzi z Idumei i spoza Jordanu. Z Arabami spotykał się także św. Paweł, o czym sam zaświadczył w liście do Galatów” (s.362)

Książka profesor Teresy Wolińskiej to dzieło naukowe opatrzone ogromną ilością obszernych przypisów. Dochodzą do tego szczegółowe wyjaśnienia związane z piśmiennictwem terminów i nazw własnych. Mogę jednak szczerze Państwu napisać, że czytając książkę, czułem się momentami tak, jakbym czytał bardzo dobrze opowiedzianą baśń, od której nie sposób się oderwać. Wpływa na to przede wszystkim staranna interpretacja źródeł oraz ciekawe autorskie komentarze. Lektura jest przyjemnością, a każdy rozdział wnosi coś interesującego i zaskakującego.

„Jastrzębie, onagry pustyni, wilki Arabii” to dobra książka, która przedstawia zachowany w antycznych i wczesnośredniowiecznych źródłach obraz mieszkańców Półwyspu Arabskiego przed narodzeniem islamu. Praca Teresy Wolińskiej doskonale pokazuje jak silne potrafią być stereotypy, które raz zapoczątkowane, potrafią odcisnąć swoje piętno na całe stulecia.

„Arabowie byli jak onagry – zwinni, dzicy, buntowniczy i kochający wolność. Izaak z Antiochii, który splądrowanie ok. 474 Bet Hur, położnego niedaleko Nisibis określił najeźdźców, synów Hagar, jako „wściekłe dzikie osły” i oskarżył ich, że składają ofiary z ludzi Afrodycie (al-Uzzie). W walkach między plemionami, a nawet rodami wewnątrz plemion, dostrzegano odzwierciedlenie bojów toczonych między samcami onagrów o samice i terytorium” (s.490)