Sondergericht Kattowitz – Sąd Specjalny w Katowicach 1939–1945

II wojna światowa, stanowi praktycznie niewyczerpane źródło interesujących tematów. Choć na rynku wydawniczym, dominują publikacje, dotyczące zagadnień ściśle militarnych i biograficznych, tego największego konfliktu w dziejach ludzkości, warto szukać prac, które mogą rzucić nieco inne światło na wydarzenia z lat 1939-1945. Taką pozycją, jest „Sondergericht Kattowitz” dr Konrada Graczyka.

Treść książki dotyczy historii Sondergericht Kattowitz, czyli Sądu Specjalnego w Katowicach, który był sądem karnym utworzonym dla Górnego Śląska, po zajęciu tego terytorium, przez wojska niemieckie we wrześniu 1939 r. Sąd, prowadził działalność do stycznia 1945 r., zajmując się sprawami dotyczącymi poważnych przestępstw kryminalnych, gospodarczych oraz politycznych. Terytorium jego działalności obejmowało rejencję katowicką. Przez cały okres swojej działalności, sąd stosował niemieckie prawo karne.

Praca Konrada Graczyka, jest pierwszą tak szczegółową monografią Sondergericht Kattowitz, która powstała na podstawie jego rozprawy doktorskiej, obronionej w 2019 r., na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Opisanie działalności niemieckiego sądu, było możliwe dzięki bardzo dobrze zachowanym materiałom źródłowym. W swojej publikacji, autor wykorzystał bogatą (ocalałą w 69 %) spuściznę archiwalną niemieckiego sądu, przechowywaną w Archiwum Państwowym w Katowicach, oraz przeprowadził kwerendy uzupełniające w niemieckich archiwach, np. Archiwum Federalnym w Berlinie. Wykorzystana została również bardzo liczna i interesująca literatura prawnicza i historyczna, głównie proweniencji niemieckiej.

Sądy specjalnie, nie były wynalazkiem III Rzeszy. Istniały one już wcześniej, w Republice Weimarskiej. Definiując sądy specjalne, autor książki opisał je jako „niezależny sąd niebędący sądem powszechnym, utworzony na podstawie aktu o randze ustawowej, o ograniczonej kognicji”. Po dojściu nazistów do władzy oraz podbiciu Polski, sądy specjalne miały być „wojskiem pancernym wymiaru sprawiedliwości”, a sędziowie mieli czerpać „wzorce z czołgistów, działających szybko, wyszukujących nieprzyjaciela z wielką determinacją i zręcznością, oraz dysponujących bezwzględną pewnością w niszczeniu”. Sędzia natomiast miał być „politycznym żołnierzem Führera w dziedzinie prawa”.

Można zatem zadać pytanie, w jakim stopniu kilkuletnia działalność niemieckiego sądu specjalnego w Katowicach była prowadzona w myśl przytoczonych powyżej zasad. Badania Graczyka, pokazały, że wyroki Sondergericht Kattowitz (w przeciwieństwie do orzecznictwa pozostałych sądów specjalnych za ziemiach wcielonych np. bydgoskiego i łódzkiego) nie były wykorzystywane do terroryzowania zamieszkałej ludności ani jej eksterminacji. Dogłębnie przeprowadzona przez autora analiza zachowanych orzeczeń niemieckiego sądu, wykazała umiarkowanie orzekanych kar. Poza tym różnica, między najwyższym wymiarem kary między Polakami i Niemcami, był niewielka. Sondegericht Kattowitz, jak stwierdza Graczyk był „bardziej niezależny niż można by się spodziewać po sądach państwa totalitarnego”. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy, autor upatruje w polityce narodowościowej władz niemieckich na Górnym Śląsku (sprawa Volkslisty), oraz ważności tego regionu w kwestiach gospodarczych i administracyjnych.

Nie sposób przedstawić, wszystkich interesujących wątków, które można odnaleźć na kartach niniejszej publikacji. Moim zdaniem, najciekawsze są zagadnienia dotyczące orzecznictwa Sondegericht Kattowitz. Autor przedstawił w tej części swojej pracy, szczegółową analizę dotyczącą rodzajów zarzutów stawianych oskarżonym oraz ich pochodzenie społeczne, wykonywany zawód, wiek, wyznanie czy narodowość. Zebrane przez autora dane, pokazują w jaki sposób, przebiegało życie codzienne pod okupacją niemiecką na terenie Górnego Śląska. Przeprowadzone przez Graczyka badania, ukazują przesłanki, z powodu których dopuszczano się łamania prawa, w jakich regionach dochodziło do największych ilości przestępstw oraz jakiego rodzaju wyroki zapadały wobec oskarżonych.

„Sondergericht Kattowitz”, uważam, za interesującą lekturę, która jest skierowana do szerokiego grona czytelników. W pierwszej kolejności wymieniłbym tutaj miłośników historii prawa oraz dziejów Górnego Śląska. Publikacja, z pewnością powinna się znaleźć również w bibliotece osób zainteresowanych historią II wojny światowej. Ciekawie informacje mogą również odnaleźć osoby, które zajmują się badaniami genealogicznymi. Gorąco zachęcam do lektury!